Folkeforsk.no
Heim
Vel emne
Statistikk
Om
Registrer deg
Logg inn
Heim
Vel emnet ditt
Baking
NEG_4_12209, 12273_Ho_Voss
Transkripsjon av filen #NEG_4_12209, 12273_Ho_Voss
Kort rettleiar
metadata
sjå spørsmål
|
sjå fil
Nettleseren din støtter ikke visning av pdf
: 1: Dersom det inkje var vatn i bekkjen og dei hadde bruk for mjøl på garden so tok dei handkverna til hjelp. Eg har sett ei handkvern; men har inkje sett den i bruk. Handkverna var vel i bruk til om- lag for hundra år attende. Eg kjenner ikkje til om det fins handkvern no i bygda- Men eg skal røkja etter om det skulle vera ei attgjøymd på ein fjellgard. No kallar me berre å mala korne på «mylnæ» - Fyrr sa dei gjerna dei skulle til «kvedna» med korn – Då var det bekkjekvern i grendæ. I min heim låg det slike «kvednasteinar». som dei mol på handkvern. Det var ein tappe i eine kanten. Den helt ein i og so svinga ein rundt. Ein kvernstein under og ein over. Dei mol og salt på same kvernsteinane. Salte var ofte så grovt, når dei fekk det til tuns. Dei mølsartane som helst vert dyrka her er kveite, bygg, havre og det fins no ogsa dei som har prøva med rug. \[s. 2\] Det er i den seinare tid dei er byrja avla kveite og rug. Til brødmjøl brukar ein grov kveite, rug lit fin kveite og bygg. Bygg kallar me ogso «grynmjøl». Det er det me då likar best «til breidmjøl». -vegge rand. Elles er ikkje dette likat hjå alle. Sume likar godt havre i flatbrøde, so bruka dei det då, og blanda i gjerne lit rug og grov kveite. Til brødbaking er det ymist med samansettinga: Grov- kveite, fin kveite, fin rug. Dette er til dagleg mat. Heimabakt kake, eller ovnsbrød. Til finare brød er det mest berre kveite- mjøl. då har ein gjerne lit sukker og \[-sukker\] siryp i deigen. Ellers er det so mange sortar med ovnsbrød og finare kakor, som vert laga no i heimane, at det er li \[?\]. Her laga me flatbrød, kråtakokor, Neka- brød – Do laga me ovnsbrød, fint brød med kvitt mjøl og grovt brød med grovare mjøl – Elles bollar og mange slags småkaker. Nekabrødet kaller me ogso «kling» brudlaupskling. ja ein kan bruka den ved mange andre høve ogso, Når det skal vera fest. \[Notat: Denne linja er skriven på langs på arket framføre svar 1): Og so laga ein potetkakor, vaffelkakor og eimisærkakor – natronkakor-.\] 2: I eldre tid sikta dei sume tider mjøle: for det kunde vera so mykje «sauo» i det. Dei skok det oppi ein sil som mannen i huset gjerne hadde laga sjølv. Han hadde slege mange hål i ein blekkbete so hadde han forma dette likt ein sil – slik som ein siler mjølki i fyrr. Det grove mjølet fekk gjerna kua som nyleg hadde kalva. Eller kalven fekk det på drikka sit – eller grisen åt det. \[s. 3\] Det var sume serlege flinke bakakonor. Me hadde ei slik endå i vår heim. Ho baka for provsten og mest alle embetsfolk på Vossevan- gen og ho visste kor det skulde gjerast. Ho kom til arbeide kl. 5. om morgoen. Men den stakkaren som skulde baka med henne kom ikkje fyrr kl 6 – og då var ho inkje ratt bli, nei. Ho gav henne hyntord mest heile dagen – Denne kona vart mest 100 år endå så uvanleg ho stod i med arbeid. Ei slik serleg flink bakekona var det rift etter og ho såg sine folk an – Det var ikkje alle og einkvar ho svara ja til -. Då dei baka flatbrød for 70 år sidan bruka dei gjerne rasp i brøddeigen. Me hadde ei slik stor raspekvern heime. Det sparde på mjølet. Ellers var det vatn, heimeavla mjøl og lit kjøpemjøl som kunde hjelpa til at brødet var lettare å baka ut. Heimemjøl var havre og bygg i den eldre tid. Dei bruka og kokte malne poteter i brødet. Det brukar dei enno – men no er det mest kjøpemjøl. Grov kveite, rug, lit heimemjøl om dei har og so grynjøl til breidemjøl -. Krotakakone er mest same deigen i – Endå mange no bruka mest berre fin kveite i dei og mjølk. gjerne lit sirup i dei ogso. Fyrr i tida bruka dei mykje potet- kakor. Det gjekk so lite mjøl i dei-. Dei var då laga med grynmjøl i -. Gamalt laga dei vafler av rasp, råe potetor raspa og so grynmjøl – ja eg såg i min barndom, dei som hadde lite å hjelpe seg med, laga skulemat åt borni sine av mais og potetor. Det var det same mjøl som gisen fekk av -. \[s. 4\] \[\_3.\] Mjøl som er heilt nymala er ikkje so latt å aka ovnsbrød av, som det som har vore lagra ei tid. Om vinteren brukar ein å ta mjølet inn i eit varmt rom for då går deigen betre op, enn om mjølet er så kalt. Me segjer mjølet er heilt «fekst» eller me brukar segja nymala mjøl. 4: Dei segjer: «ja dei var kje matlause for jamen var det «Grjon i den beida» -. 5: Gamalt når dei baka op til 8te dagar hjå ein bonde, kunde dei gå saman om bakinga. Men dei gjorde det gjerne so at dei hjelpa ein- annan bytesarbeid. Dersom ein ikkje hadde eldhus så kunde dei og halda til med baking åt naboen hjå den som hadde eit bra eldhus. Dersom det var kårfolk på garden so hjelpa dei gjerne til med steikingi. Det var reine høgtidi i eldhusi når dei baka flatbrød – Om kvelden vart det laga brimlefse. Den var serleg god tykte mange. Soleis hadde me ein serleg flink skulelærar i vår grend. Han kom gjerne på vitjing om kvellen når dei baka. Han var så glad i brimlefse og det fekk han. Berre han kom so laga dei det - . Brimlefse kunde lagast på fleire måtar alt etter husmorens dyktigheit og smak – Fyrst laga dei ein lit tjukk leiv, steikte den halvferdig så laga dei ein jevning av mjølk, mjøl og dersom dei hadde høns so vispa dei eit egg og hadde oppi, so smurde dei denna røra på leiven og oppå røra hadde dei små skivor med korv (=pølse=) fleskebitar gjerne gamalost og eller sukker held sirup – Når dette då var steikt passe rulla dei leiven saman og dela ut til alle som var i eldhuset. (hyggestund!) \[s. 5\] 5: Så laga dei mjølkekakor, natronkakor og kakor som var steikt på bakstehella av istemjølk (=råmjølk). Mjøl brukte dei av det som vart avla på garden i eldre tid. Lit fint mjøl kjøpte dei gjerne og spedde i dei som hadde råd til det. Då min far handla i unge år so fekk han med seg frå byen heim ½ sæk fint kveitemjøl, mi mor laga mjølkesuppe av dette mjølet. Ho baud grannekona inn på denne gode retten. Grannekona var frå Myrkdalen, ho hadde aldri smaka noko med so fint mjøl og ho sa. Dette er no nett som «snår» dette! «snår» lik slim frå nasa. Ho tykte det var so sjeleaktigt. Tidi har endra seg - . So var det omsbrød. I eldre tid hadde in- gen komfyr. Eg hugsa at mi mor baka jolekakor på ei grind inne i stova og denne grindi låg midt over kakeromi i den store vedomnen vår. Desse kakorne vart gode. Grindene på den store ovnen vart lukka og far bruka å fyra godt. \[Figur: teikning av kross\] slike små hol var det i denna grindi som var av malm, trur eg. Mjøle me bruka var rug og kveite lit bygg og so sette me brødi med ølgjær og mjølk. Lit sirup hadde me i dei og gjerne lit søtekryd. Mi mor hadde lært mykje hjå presten Smith so ho var uvanleg flink. Småkakor i eldre tid var det mindre av. Mi mor laga «spekulasia» som ho kalla dei. Dei såg mest ut som sirupspissane me lagar no til jol – men det var berre kveitemjøl, sukker, mjølk lit rjome og 1 egg so skar ein dei i spissar og steikte desse. \[s. 6\] Fyrr me fekk komfyr i den store ovnen i dag- legstova seinare i \[konjgren\]. Då me fekk konfyr var eg om lag 8te år. Men det var ingen i vår grend som då hadde slikt Dei kom med sin deig og fekk steika fleire i grendi – solis kom ei frå Hjelle som no er i h.s.a. Ho ville ha seg ei retteleg julekake. Hadde sett deigen av 3 kg kveite- mjøl og no skulle kaka i omnen. Mi mor var inkje heime, men far fyrde omene op og hjelpa til. Då kaka var steikt had- de ho vakse so upp at dei fekk den ikkje ut att – kanten for bakeromenen møtte. Min far og denne kvinna låg lenge på kne`og kikka inn i omne, dette hugsar eg so godt. Det enda med min far måtte ta omnen sund, for at dei skulle få kaka heil ut att -. Men mi mor lo då ho fekk høyra dette. De måtte då laga 2 kakor av so stor deig, sa ho. Dei var inkje fagfolk enno alle. Seinare er mangt vorte annorleis. No kan ein mest inkje få ei bakekona so ein baka mindre brød på bygdi og. Flatbrødeigen er mest av kjøpemjøl no Grov kveite, lit rug og lit fin kveite med byggmjøl som breidemjøl. Potetor bruka dei brødet om dei har og so er det vatn Sume legg leivane i helminga, andre i lef- ser. Det som skal brukast på stølen legg dei gjerne i lefsor. Krotabrødet gnir dei med råmjølk eit egg og kveitemhøl for det skal verta kvit å fint på ut- sida. På innsida bløyter dei det, når det skal brukast og smyr på ein jevning som er laga av kveitemjøl sirup smør og ost – brun) \[s. 7\] 5: Krotakakor lagar dei no berre av fint mjøl mest. Kveitemjøl og lit rug, sume steiker dei på bål sidan i ein oppmurt omn som dei har laga for dette bruk – men mest vanleg er å steika dei på bakstehella og snu dei so vert dei steikte på båe sidor. Potetkakor lagar dei no og, men helst av kveitemjøl – mjølkekakor av mjølk og kveite- mjøl og natronkaor laga dei av sur mjølk og kveitemjøl med natron til hevning alle desse kakorne kan steikast på bakstehella. Men mange lagar dei no på elektrisk komfyr. Småkakor lagar dei no ei mengd. Til jol: Fattigmann, hjortebakkels, sirupspissar, sand- kakor, gorokakor, krumkakor o.s.b. alt etter råd og anleding. So laga dei bollar fransbørd, kveitekakor m rosiner og smør i desse er laga av mjøk m sukker. Alle desse kakorne er mest laga av kveitemjøl. Flatbrøde har ein ikkje gjær i men i krota- kakorne har ein gjæster. Det vert då laga ein deig kvellen fyrr bakedagen denne hæver seg og om morgoen knar ein meir mjøl i til baking. So har ein eit krota- kjevle som ein går over kakene med fyrr ein legg dei på hella og steikjer dei. Havrekjeks det lagar ein gjerne no og. Opskrift på alle desse småkakene finn ein i vanlege kokebøker-. 6: I vår bygd nyttar ein flatbrød, krotakakor potetkakor, vaffelkakor, natronkakor til daglegt brød. Til helg og fest kjem krota klingen (=nekabrød) krotakakor. kveitekakor mjøkekakor, vaffelkakor, potetkakor og ymse sortar smakakor – elles dravle og rjomagraut. \[s. 8\] No brukar dei mindre krotakling enn fyrr. Derimot kan dei gjerne servera Nordlandslefse, hardingkakor, svenske «hønekakor», som dei kallar dei. Dei nye typane kom inn då Bergensbanen vart bygd for umlag 50 år sidan. Det kom so mange framande her i bygdi då og folk lærte av dei mange ting For om lag 40 år sidan fekk me den fyrste omreisande husstelllærinna. Ho lærde då mange nye kakesortar som ikkje hadde vore so mykje i bruk fyrr. Elles byrja folk då å fara meir ut og fleire nye folk kom inn i bygda -. Hardingakaka kalla dei krotakaka i Hardanger. Nordlandslefse kalla dei berre lefse i Nordl. «Hønekake» kalla dei den kake som me fyrr her kalla svenskekake her -. 7: Kvar husmor som er omtenksam, har alltid ein eller fleire sorter kakor om det skulle koma framande. I min heim bruka mor å ha krotakling, krotakakor og spekulasier å ta til om det kom framande -. No er det mange som har det same, ber- re med den undantak at dei kan ha fleire sortar småkakor, som toler å stå Ymse kjeks som dei lagar sjølve o.s.b. Dette kallar ein gjestebodsmat. 8: Eg har aldri sett dei har laga «glokake» men bestefar fortalde noko om dette. Deigen laga dei av det mjølet dei avla på garden, og so sette dei den med ølgjær – laga små runde stompar og sopte mest rein omnen; når den var godt opvarma, so la dei då denne deigstompen på ein barkebite rett inn i omnen og let att. Den vart så steikt \[s. 9\] 8: Desse kakorne kalla dei askestomp eller berre omnsstomp – Dette er inkje i bruk no meir. Desse stompane kunda då lagast av bygg m. lit havre i gjerne lit poteter og rå raspa eller kokte malne -. 9: Ein baka gjerne 2 slag flatbrød. Det ein bruka til kvardags var ringare mjøl i og lit tjukkare. So baka ein av det beste mjølet ein hadde og so tunt som råd var til best; det vart då til framande og til helgene. På husbond og tenar var ikkje lovleg skilnad men den kunde vera der likevel. Her på Voss åt handverkara og te- nara. m. husbondsfolk i lag, same maten. Nekabrød var festbrød, so hadde ein støls- brød. Det var leiva som var laga til lefsor lagt i fire saman, lit tjukt so det kunde tola transport. Tunnbrødet var for framande og det måtte ha serleg omtanke både m. baking steiking rjoing og saman- legging. Ein la det gjerne i helmingar eller lefsor. Ertebrød var ikkje i bruk her. Det er på austlande dei lagar det. Soppebrandet det laga ein gjerne tjukt. Det bruka ein å bryta opi sjyr å laga sjyrsoppa av, so hadde ein lit spekekjøt attåt til middag i utslåttene -. Likeins bruka ein mykje supansoppa i eldre tid på Voss. Ein hadde gjerne lit god suppe av kjøt eller kjøttsaft so laga ein suppe av det m. jevning hadde lit fleskbitar korvbitar eller ostebistar oppi. Deri braut ein då flatbrøde og so vart det supansåppa. Den kan lagst på nokre og tjuge måtar, segjer folk som har granska dette. Da måtte brødet vera lit tjukt – Dette \[s. 10\] 10: Brødet må ikkje vera heilt ferdigsteikt fyrr ein smyr råmjøki på når det skal vera til knekabrød. Ein tek 1 liter råmjølk t.d. og 2 skeier kveitemjøl jamna det vel ut til ein fin jevning. så byrjar ein å gni det halvsteikte brødet (leiven) med dette til det vert fint og blankt. Då legg ein det på bakstehella att, og steike det varsamt ferdigt. Dette brødet kan gøymast eit heilt år, om so skulde vera, og er like godt. Under krigen hadde me brød som var baka den dagen dei framande kom inn i landet, og heilt til 3 år etter – Men krotakakor hadde me heilt 5 år etter og dei var like gode. Men då må det vera fagfolk som laga desse ting for det er mykje om å gjera frå fyrste stund at alt er godt gjort. Steikinga har svert mykje å segja. Knekabrød vert bløytt upp på rangsida lagt inn i ein rein duk og so lagar me ei smyrja av vatn sirup smør og kveitemjøl, når den er kald og passe tjukk så smyr me denne over leiven legg han saman og klipper den op i klingar So kallar me det krotakling, lefsekling, brydlaupskling. Den vert mykje brukt i brudlaup enno, og i barnedåp, konfir- masjon, gravferd og fest om det kjem framande, Ja på store fødselsdagar ogso. 11: Leiv kallar ein flatbrøde både fyrr det er steikt og etter steikingi. Me har ordet leivningar. Det kunde tenkast at leiv kom frå ordet matleivningar. Eg veit inkje det. Ein kan berre bruka ordet leiv om flatbrød inkje om omnsteikt brød. \[s. 11\] 12: Lefse lagar ein på fleire vis i dei ymse bygder. Når bakekona bakar og fær bod om at denne knåa skal ho legga i lefsor, so legg ho leiven saman i 4 då kallar me at det er ei lefse – Men so kallar me lefse- kling, det er knekabrød med smyrja på. Slik lefsekling er ymist i Sogn og Hardan- ger og Voss. Kvar lagar det på si vis. Brimlefse er no kjent over heile Voss. Den har eg fortalt om tidlegare. Kvifor me kallar henne Brimlefsa kom seg av at i den fyrste tida ho vart laga laga dei henne av «prim». Brim sa me på Voss. Seinare laga dei den av mjølk. Vanleg bruka dei lefsa til niste og reisemat. Smørja ein laga til lefsekling har eg skreve om. Me kalla det berre «smørja». og so segjer me å «klina» krotabrødet-. Gamalt klina dei alltid med hendene no kliner dei med ein kniv denna smørja utyver leiv- en legg den saman i 2 og klipper den op i klinga. Lefsekling, krotakling og brud- laupskling. Kjært barn har mange navne-. Den vanlege lefsa der flatbrødet vert lagd i 4 er ikkje smurt. Det kan ein bruka til kvardags og til utflukt om so skulde vera – Lefsekling er smyrja på men lefsa er utan. Men kling kan ein å laga av vanleg flat- brød, berre med smør, sukker eller ost på; men då segjer me inkje lefsekling berre kling. Flatbrød er det som berre er steikt og lagt saman i helmingar. Lefse har eg for- talt om. Sume kallar krotakaor som er smurde med smør og ost og sukker for lefse; men om det er rett veit eg inkje. Det tek diverre meir slutt med alle desse gode gamle skikkane her i bygda-. \[s. 12\] 13: Me bretter mest alltid flatbrøde og lefsa – Gamalt hadde dei det ubretta og eit dertil høveleg skap gjerne men plassen har minka og det tek mindre plass når det er bretta. No bretter ein alt i helmingar og lefsor. Helmingar i 2 lefsor i 4. Ferdamat bretter ein i 4 og kalla det nistelefsor. Sæterbrødet la ein som lefse. Ein bretter leiven med same den er ferdigsteikt. Sume legg leiven lit på hella etter dei har bretta den, alt etter so godt den er steikt frå fyrr. Vanleg var å legga farg på flat- brødet. Alt brød la ein farg på – gjerne lit tyngre på lefsone, som skulde ta mindre plass. 14: I eldre tid var det meir brygging enn no og hadde ein ikkje gjær gjekk ein til dei som då hadde brygga og fekk lit av dei. Det var dei som tok ein klump av brød- deigen og la den i mjølkista, og på den måten hadde heimelaga gjær til brødbaking. Aa laga gjær berre av vatn og mjøl å la det surna har eg inga tru på. Vanleg låna dei gjær av einannan. Ovnsbrød og krotakakor gjærte ein med ølgjær. Dei som låna noko av grannen måtte helst inkje koma so seint at man- nen eller kona var i seng med barna difor trur eg dei ikkje måtte koma etter soleglad. Surdeig var når ein la ein del av knåa i mjøl og fekk gjester so. Ølgjær eller gjær kal- la me den gjær me fekk når dei bryggja. Gjester kalla med gjerne Ølgjær som me had de lagra i vatn på eit glas til næste gong. 15: Surdeig vart det når ein tok ein klump av \[-kokog\] knåa og la burt i mjøl. Denne deigen løyste ein så op i vatn når ein skulle bruka den. Ein la gjerne ein slik deigklump i mjølkista eller mjøltunna. \[s. 13\] 16: Dei fagkunnige såg snart når deigen var ferdig. Da såg dei deigen var passe porøs om lag dobbel så stor. Sume kunde og gjera ei grop i dagen og halda ei brennande fyrstikka nedi, og om stikka slokna var deigen ferdig No brukar ein mest berre mjukt gjærbrød Gamalt åt dei mest berre fladbrød med lit heimesteikte kakor attåt. Mange vil helst ha brødet ferskt; men best er det då om det er ein dag gamalt – sume heldt på det. Det er best for helsa å inkje eta for ferskt brød. Tri dagar gamalt brød, måtte ein læge få som budde hjå oss ei tid. 17: Steikingi tok om lag same tid med surdeig og gjær – men hævinga var lit lenger med surdeig. Dersom brødet hadde hæva seg godt så behøvde det inkje stå stort lenger med surdeig. ja alt etter kokkens kokekunst då. To timar var vanleg dersom hævinga var god -. Eit døger når hævinga var mislykka. Var deigen godt hæva so kunde ein ha vanleg varme. Men var det dårleg hæv måtte ein ta omsyn til det. Ein smyrde brødet med sirupvatn fyrr ein la det i steikeomnen, då trong ein ikkje ta det ut att å smyrja det. Når ein då tok det ut dette surdeigbrødet smurde ein det godt over med sirupvatn og då det var kalt pakka ein det gjerne ned i kornkista for det skulde halda seg. 18: Hardt gjæra brød som krotakaor sæt ein med gjær om kvellen fyrr bakinga. Desse små leivane som skal gå 3 på ei hella kjævlar ein over med krotakjevle for det skal verta fine firkanta rutor i dei. \[Figur: Illustrasjon av firkanta ruter\] \[s. 14\] Desse kjævli er skoren i tre med taggar. Har og sett kveler som går i senter av som eit jul og ein styrer dei med eit handtak. Desse og er av tre med taggar. Det er dei som har laga «kamkake» her Men det er innført ikkje gamalt Vossisk Denne kaka er baka m. gjær og klappa til med hendene, so streka dei over den med ein trekam for ho sku sjå fin ut. 19: Med steikinga helt ein til i eldhuset. Dersom ein laga seg ein bakaromn so såg den mykje enkel ut. I denne omnen steikte dei stomp og krotakakor. Slike omnar kunde dei laga utanfor husi for brannfaren, og for at dei tok formykje plass inne. 20: Dersom ein var mann for ein bakaromn kom det nok fleire å ville låna den for det var sværande få som hadde ein slik. For låna av omnen gav dei gjerne ei hjelp med å vøla gjærdi om våren eller ein dag i «lonæ». Det var når dei trekste dei kalla det so -. 21: Her bruka dei skieved av bjørk. 15 skikkelege skior ved skulde greida å varma op ein bakaromn. Det kom no an på storleik o.s.b. Når omnen var so varm at mjølet brun- kast då me kasta innpå ein grand so kunde me lagga brøde inni. Ein kunde og kjenna med handa om varmen var passe. Dersom omnen var for heit venta ein lit, eller lufta den ut lit. 22: Omnen gorde ein rein med ei stang som var eit lite brett på og på brette var dei ei filla til dette bruk. Notefellar var det lite av på Voss – men andre fillor hadde ein å hjelpe seg med i dette høvet. \[s. 15\] 22: Det kunde nok hende at ikkje steikeomnen var heilt fri for rusk og oska, men dette rekna dei ikkje for noko fårlegt. Det var brent og soleis rekna for rein mat på si vis. Det var vanleg at dei strødde lit mjøl i botnen. Har inkje høyrt at dei har lagt halm under. 23: Etter brødet var ferdig steikt nytta ein var- men i bakaromnen til å setja inn småkakor. Sume fylte omnen med ved og fekk den godt turr på denne måten. Andre la bark inni omnen og turka den soleis. Også never til tensel brukte sume å legga inn etter brødsteikingi, for det gjekk bra -. 24: Dei som ikkje hadde bakaromn hjelpte seg på ymis vis. Dei steikte gjerne gjærbrøde millom 2 heller, eller i ei malmgryte – Grytebraud som dei kallar, andre steikte braude sit på ei malmplate i kokomen i stoava si, soleis som eg hev skreve fyrr om. Dersom ein steikte millom 2 heller. samla ein gjerne lit glør og la oppå den øverste hella og varme under. Steikte dei i gryte så brukte dei å ha låk på den; men snudde brøde so det vart steikt på både sider -. \[s. 16\] 24:Dersom dei steikte i gryta bruka dei desse gamle malmgrytene, gjerna med flat bund, men dei dei bruka og gryter med lit kuppelforma bund. Har inkje set dei hev steikt millom 2 omnslåk – men derfor kan det vel ha fårekomme. Dei var opfindsomme. Skogsfolk har eg høyrt hev steikt brød på glør under ei kvelvld gryte. Dei la då deigen på grytelåket og kvelvde gryta over. Gode glør hadde dei til varme under og over-. 25: Til folk med dårleg fordøyelse grisla dei gjerne brødet. Dei kalla det å grisla eller å brunka det lit. Til dette laga dei seg gjerne eit reidsakp, som såg ut som ei greip: men det var 2 greiper so la ein skivone i millom og snudde greipi yver varmen og det vart lit brunt. Om lag 3 skivor var plass til inni det jernet som me kalla «grislejernet». Det var ikkje alt slag brød ein grisla. Dersom ikkje brødet var godt steikt kunde ein finna på å grisla det. Elles var det helst berre til sjuke folk ein grisla brødet her, og då bruka ein gjerne kveitebørd. Dette gjer ein ogso no for tidi. Den opne elden der dei grisla brødet kalla me «gløme» eller «glo- dungen» sume sa også «grisleeld». 26: Brød som vert koka. Gamalt så koka dei ymse brødmat – ja det gjer dei no enno. t.d. kringlor. Det er fleire sortar som ein kokar i feitt eller smult som smultringar. hjortetakk. fattigmenn, arme riddara o.anna. Men kor dei kokar kringlene veit eg lite om Har høyrt at dei berre kokar dei i vatn. \[s. 17\] 27: Kjenner ikkje til brød som ein kokar i krukke; men derimot kokar ein puddingar i krukke. Og desse puddingar rører ein og steller til som anna bakverk, slår dei so i krukke eller form og kokar dei vatnbad. 28: Korleis gøymer ein brødet? I eldre tid gøymde dei brødet lenger enn no. Dei la dei steikte kakene ned i kornet i kornkista der helt det seg så lenge godt. Lagri gjekk fyre seg i bua eller på staburet. Dei ymse slag gøymer ein gjerne so. Flatbrød står i setningar på hyllo eller i brødkista eller skap. som er laga til dette bruk, syra brød og kakor i kornkista eller kornbing. Finbrødet i treholkar – no i blik- bokar i den nyare tid. 29: Kakestempel og figurkakor. Det har vore brukt å pryda brød å kakor med krot. Soleis krota dei gjerne kneka- brødet med å skriva ned ymse kjære namn dei sette pris på – Ein kjærast Ei god mor som var burte no, eller ein annan kjær som var i tankane. Det var brukt eit krotakjevle, soleis fekk eg av min bestefar eit som han hadde laga åt meg. Det var eit handtak på det, somlag so langt som på ei steikepanna. Dette drog ein fram og attende så gjekk ein tingest rundet. Denne såg ut som eit lite kjevle, og var utskoren i små firkanta rutor. Det likna det me i dag kalla krotakjevle. Andre hadde gjerne ein trekam, som dei krota ut lefsor og kakor med. Dessi kakorne kalla dei kambakakor. Elles krota dei ut med berre fingrane sume tider. \[s. 18\] 30: Til jol, føselsdagar, og større høgtider vart det gjerna lagt fram krotakakor og utkrota flatbrød. Sume leivar stod då namne vårt på, og det var stor stas. So laga dei gjerne småkakor, som var bokstaven åt kvar unge på – kvar fekk sin bokstav. Desse bokstav kakorne var laga av fin- deig. som bakverk no. Brødet derimot var laga av brødmjøl frå garden. 31: Ein har brukt og brukar framleis kakor som er steikt på hella av mjøl og mjølk og mjøl og vatn – men med sukker eller sirup i. Me har fleire sorter namn: mjøkekakor, frønsekakor, potetkaor og raspekakor. Dei siste var laga av rasp og vatn m. lit mjøk, sukker og mjøl. Allerhelst til helgene laga ein lit ekstra med kakor. Elles bruka ein gjerne å ha kakor til kvardags ogso. Dersom ein slapp op for brød var det godt å gripa til med desse kakorne. Soleis vart fransekakorne mykje brukt i den tid emisærar låg rundt på gardane i bygdi. Desse kakorne kallar mange enno i dag «emisærkakor». Dei laga ein av sur mjølk, kveitemjøl, sukker eller sirup og lit natron til hævelse – gode. Desse kakorne kunde gøymast op til ei veke. Då la ein gjerne ein rein dyk rundt dei, fukta duken lit, det hjalp. Gamalt hadde dei noko kakor dei kalla lovekakor. Det var helst slutten på knåa dei laga lovekaka av. Eller måtte det vera knapt om grjon i den heimen der dei laga love- kakor. Dei laga dei og av mais har eg sett. \[s. 19\] 33: I vår bygd har ein brukt å laga vafler, goro, krumkaker og munkar. Desse sortar lagar ein på fleire vis, alt etter råd og uppskrifter som ein har. Dersom ein skal ha dei til gjestebod har ein alltid betre røre enn dei ein brukar til dagleg -. Me segjer vaffelrøra, krumkakerøra eller kveitekakerøra -. I sume bakverk nytta ein krydd. Mi mor brukte å ha karve eller anis i jolekaka. Dei brukte ogso søtekrydd, som dei kallar. Nødbrød. Siste krigane bruka me mykje potetor i det daglege brød, sume bruka også silderogn, mjelkje og tran i brødet. Kålrabi bruka dei som hadde nok av det. Har og høyrt at det var dei som gjekk til fjells å plukka reinmose og turka og mol og hadde i brødet. 34: Bark. Mi mor og bestemor fortalde om barkebrø- det. Desse minni skreiv seg frå 1800 talet og frametter då det var uår og ufredstider. Desse tider kalla dei gjerne «Barkebrøds- tidene» eller dei «magre år og uår med krigs- og ufredstider». 35: Barkemjølet nytta ein helst til flatbrød. Ein nytta det på same vis som anna mjøl – men sume tolde inkje det utan dei koka det fyrst og so knadde det saman med mjølet til deig – som vat flatbrød. Ein kunde ikkje baka brød av berre bark, ein måtte blanda det med mjøl. ja kor mykje bark og kor mykje mjøl det beste brøde var bakt av, det gjaldt å få leiven til å hanga saman og det var mest ein kunst. Eg trur helst 2/3 mjøl og 1/3 bark var det beste brødet. \[s. 20\] 35: Det er eit heilt eventyr kor dei stelte med denne barken. Mi oldemor Anna Bere som var namngjete for ho var flink gjorde som so. Ho tok sin hest på Bere, Raun- dalen reiste til Staup ovanom Løno i Borstrondi, der var så mykje alm og den var best. Så køyrde ho almebarken til Bojarmoen og hesja den op det til å turka so vart den lettare å frakta sidan. På Takla hadde ho systkingbarn og dei eigde Bømoen so fekk ho kvila både seg og hesten der – lit mat og - Ho var enke når dette hende – men ho hjalp mange å livberga seg, sa folkehøgskulelærar Eskeland. Når barken var turr så var det å ma- la den gjerne på handkvern eller i bekkje- kvern, so fin som mogeleg. Dei nytta mest all slag bark men alm rekna dei som best elles måtte dei gjerne ta av det som fantes bjørk lind og furu. Best var å ta barken tidleg om våren – men ikkje alle retta seg etter det – 36: Barkemjølet vart helst nytta til flatbrød merk svare på andre sida nr. 35 – Det meste ein kunde ha i av barkemjøl dreia seg om 2/3 bark og 1/3 mjøl. ja almemjøl det bruka dei nok i flatbrødet og dersom dei kunde få deigen seg så tok dei seg tid å kogte almemjøl i vatn so dei fekk almemoska i flatbrødknoda. 37: Dersom barkebrødet var laga av alm med all umsut for å få det godt gjekk det nok bra, men dei som inkje fekk tak i alm og måtte nøygja seg med å ta kva bark det enn skule vera, vart ofte sjuke. \[s. 21\] 37: Dei hadde inkje so mange namn på sjuk- domane den tid. Dei kalla det «sottæ» når folk fekk mykje feber. Denne sjukdomen tok mykje om seg, serleg på Vossestrandi fortalde fylkeslælge Lærum i eit selskap me var hjå han, og då kom ein gjæv bonde til doktoren å sa, at lægen måtte gjera noko for å stoppa denne «sottæ». «Legg du att din beste åker,» svara lækjaren Dette etter fylkeslækjar B. Lærum. 38: Ein blanda gjene saman med barken, «så». Kjøtså, fiskeså, beinmjøl og mysa. Det ein hadde som var etande og ein hadde tru på var næring i soleis ogso malen sild. Elles bruka ein å blanda raspa potetor saman med borken. Dersom ein bruka syra, so gav ein den eit opkok. Det andre turka ein og mol, sume på handkvern andre på bekkjekvern. 39: Mose bruka dei mykje i brødet i hungers- åri. Ein bruka mosen som surogat for mjøl; når dei gode år kom bruka dei han ikkje meir. Dei trudde mosebrødet var ufårleg – Når hungeren var stor vart smaken deretter. Dei åt for dei var svultne smaken tala dei berre om når dei var mette. Brød av mjøl var best! 40: Her nytta ein mest reinmose, Mens budeiene var på stølen henta dei serleg den mosen som dei bruka til baking. Ein nytta ogso mosen til dravle og breste. Til ei kanna mjølk – gamalt var det 3 liter, bruka dei ein stor næve. \[s. 22\] 40: Ein nytta helst dei møyre beini til beinmjøl. som ein bruka til mat. Fyrst knuste ein dei med ein hamar, deretter mol ein dei, gjerne på handkvern eller på bekkjekvern. Dette beinmjølet var mykje helsesamt. Slikt beinmjøl bruka ein ogso å blanda i brøddeigen. \[Figur: Bakaromn\] Dette til brødi herinn la dei veden bakaromn Den kunde vera murt av gråstein og murstein. \[s. 23\] 12273 Til nr. 4 Nødbrød Då eg no har undersøkt nøyare for eg greia på det at det var klauvmose dei bruka helst i brandet i hungerstider. Den veks høgt til fjells og på myr- lænde stader. Den må plukkast i regnveir då veks den liksom fram og er lettast å ha med å gjæra. No i siste krig bruka dei den mykje til grisemat. Til folkebraud bruka dei å luta den i vanleg bjør- kelutoske, soleis som dei luta luta- fisken i gamle dagar. Når dei kokte denne klauvmosen laga det seg nett som eit feitlag uppa. Dei har ogso bruka klauvmose i bresta, eller dravle. Dei fortel det var godt dette. Eg har aldri smaka det men vonar å få det eigong. Dei luta mosen fyrr dei hadde den i besta. Sender dette for ei betre oplysling om denne mosen-. De har vel fenge mine siste skriv? Er takksam for pengar som eg har fenge – og eg ventar på ei ny pk om det passer Dykk. Kjærleg helsing frå 19-6-1956 Martina Søylen Voss I morgo vert eg 72 år. 20de juni -
Lagre
Lagre og merk som ferdig
Vennligst logg inn for å starte transkripsjon
00:00:00
Gje opp transkripsjon
Transkriber ein tilfeldig
Førre
Neste