Transkripsjon av filen #NEG_71_14488_Ho_Voss

metadata sjå spørsmål | sjå fil

:  
I \[\_Synet på giftarmål.\]  
Kva var sømeleg giftarmål?

- Frå fyrre århundre.-  
    1: Ja.  
    2: Gifte frå andre bygder skulle ein  
    helst ikkje ha, heller ikkje grannebygder.  
    Døme ordtaket: « Ho tok ein utbygdar!»  
    Men der var ein relativ skilnad. Ri-  
    melegvis fordi ein i grannebygder  
    kunne skaffe seg pålitelege opplysning-  
    ar om slekta – og om økonomiske forhold  
    – hjå dei ein gifte seg med. Frå og til  
    grannebygder. Vossetrand, Evanger, Gran-  
    vin, kunne det endå gå, Men der var  
    ikkje mang ihopgifte der heller.  
    Frå Hallingdal kunne det òg gå – det  
    var mykje samkvæme mellom Voss og  
    Hallingdal over fjellet i eldre tid -. I  
    Raundalen var såleis inngifte frå Villand-  
    ætta i Hallingdal.  
    Men kom ein leger aust vart det  
    reint gale. Ordtaket : «Ho tok ein  
    valdris!» Det lydde heilt nedsetjande.  
    \[s. 2\]  
    3: Ja. Gardmannsfolk med gardmanns-  
    søner og døtter. Husmannsfolk med  
    husmenn eller andre småfolk.  
    4: Ja.  
    5: Ja, i mange tilfelle. Og i alle  
    tilfelle måtte dei unge rådføra  
    seg med foreldra, elles kunne forel-  
    dra gjera dei arvelause.  
    6: Ja.  
    7: Nei. Ikkje noko visst, heller som  
    i spøk.  
    8: Hemningslag, hemdabyte kjenner eg  
    ikkje. Men: Hevnekrokar (hevn = hemn.)  
    Uttrykket er: « Dei hogde hevnekrokar.»  
    Det svarar rimelegvis til «systerbyte».  
    Hogga hevnekrokar tyder: Når ein jord-  
    agut hogg til seg systera til ein  
    annan jordagut, vart den siste ofte  
    kvinnfolklaus. Han måtte då hog-  
    ga borti hjå den andre og få til seg  
    hans syster til kona på garden.  
    Hevnekrokar var alltid bror og syster,  
    syster og bror.  
    9: Grunnen har eg alt nemnt: Hemn  
    for kvinnfolkløyse.  
    Om det skulle styrkje ætta, har eg  
    ikkje vismun om. Men det skulle  
    styrke økonomien – når dei gav heime-  
    gjerd, skulle dei få att heimegjerd.  
    10: Skyldskapsgifte meinte dei var bra.  
    Syskinborn både kunne og skulle  
    gifta seg i hop. Dei måtte i den tid  
    ikkje ha tanke om arvelege lover.  
    Ho mor hermde det slik: Når det  
    var formuande folk, skulle dei gifta  
    \[s. 3\]  
    seg i hop, så pengane kunne verta veran-  
    de i ætta.  
    11: Nei.  
    12: Ja, det hende ikkje så skjeldan. Sume  
    vart også arvelause. Andre gav etter  
    for press.  
    13: Ja det var det.  
    14: Ja, T.d. bestefar om han levde.  
    15: Ja. Dei skaut to skot, det var  
    «skammaskot».  
    Det kunne vera ein forsmådd friar,  
    oftare ein sviken kjærast som fekk det-  
    te til. Han fekk andre menn med  
    seg til å skjota skota.  
    Ein gong då ein 18 årgamal teneste-  
    dreng gifte seg med ein 76 år gamal  
    enkja, hadde dei på vegen til bryllausps-  
    garden laga sperring av store tre –  
    det var på Grauo i Tjukkebyga -.  
    Og heile brudlaupslaget laut køyra  
    ut i ein åker for å koma forbi.  
    Denne gongen var det ikkje nokon  
    einskildperson som stod bak, men  
    heile folkeopinionen i grenda som rea-  
    gerte.  
    16: Eg har høyrt at hans mor kunne  
    setja ei prøve på den gjenta ho skul-  
    le ta til sonekone. Kanskje kunne for-  
    eldra etter det gje etter, men elles var  
    dei oftast stendige.  
    17: Ja. Husmannsfolk og tenestefolk stod  
    på ein måte friare, dei måtte ber-  
    re ikkje stila for høgt.  
    18: Ja, gardenkjer stod friare. Dei had  
    de levemåte for ein mann, og kun  
    ne stundom fria sjølve. Det gjorde  
    den 76 år gamle enkja som fridde til den  
    \[s. 4\]  
    18 år gamle drengen sin.  
    19: Gutane hadde retten til å fri, men  
    burde rådføra seg med foreldra, eller dei  
    eldre i huset før dei gjorde det. Nei, det  
    med eldre gjenter, veit eg ikkje. Men det  
    skulle vera gjenter med heimegjerd.  
    Enkjer med gard var godt gifte.  
    20: Åja, det var stor tru på det. Serleg  
    jonsoknatta tok gjentene «jonsokgras» og  
    la seg hjå bekk eller elv og ville drøy-  
    ma om den dei skulle få. Eller dei tok  
    varsel med skilspilane, og den dei fyrst såg.  
    Eg har før skive om det.  
    21: Ja, Dei hadde ymse slik middel.  
    22: At slike middel var brukte, er visst.  
    Men kor mykje dei hjelpte, er ikkje stadfest.  
    Sume trudde på verknaden, andre ikkje.  
    23: Vaksne gutar og gjenter skulle ikkje fyl-  
    gjast, eller snakka saman om dagen, det  
    var ikkje god folkeskikk. Det skulle dei  
    gjera inne på romet til gjentene om kvelden.  
    Ei herming frå vart århundre: « Når dei  
    er so mykje i hop om dagen, korleis skal det  
    då vera om natta!» Denne tankegangen  
    er frå folk som levde i fyrre århundre.

II \[\_Nattefriing.\]  
På Voss heldt skikken seg til 1900, og eit  
stykke inn i det 20 de. Føre 1900 hadde det  
vore opplese frå preksestolen, åtvaring mot  
nattefriing (natteløberi). Ein av medhjelpa-  
rane, Johan Skutle, steig fram og sa at han  
hadde vorte klår over at det var gale, og  
ville no ta avstand frå det. Av eldre  
pålitelege folk har eg høyrt at skikken var  
feilvurdert. Det trong ikkje vera nok  
usømeleg i at ein gut gjekk til ei gjenta  
\[s. 5\]  
om kvelden eller natta og snakka med  
henne. At der også var utuktig omgang,  
er ein annan ting.  
24: I min barndom kom der sjauarar  
på garden, på Lid, til om lag 1906.  
25: Sjauarar.  
26: Ja, der var ein skilnad. Dei som  
heldt ståk og sjau, og gjekk frå hus  
til hus var oftast unggutar og dei  
var fleire i lag. Guten som gjekk til  
gjenta for å fri, eller til gjenta si,  
var åleine. Han kom stilferdig etter  
hine var lagde, og gjekk att like stilt.  
27: Det var ymist, Vanleg i vår grend  
6-7, yngre og eldre.  
28: Ja, dei måtte vera over konfirma-  
sjonsalderen.  
29: Frå same grenda.  
30: Ja. Tenestgutar og andre.  
31: Nei.  
32: Ja.  
33: Alltid saman.  
34: Nei.  
35: Det var alltid laurdagskveld.  
36: Forbod har eg ikkje høyrt om. Men desse  
laga av gutar som «gjekk på sjau», d.v.s. for å  
halda høgrøysta moro, fylgde den  
uskrevne lova at når det låg lik på  
garden, i påskevika, skulle det vera stilt.  
Like eins fyrste luten av jola.  
37: Ja, det gjorde dei. Helst i heimegrenda.  
Stundom i nærast grannegrend – ja også  
lenger i frå.  
Var det stølsgrender nær ein dal med  
gardar, gjekk gutane i dalen i flokk  
på sjau til stølsgrenda.  
38: Ja, det var heilt vanleg. Ikkje berre  
\[s. 6\]  
ein, men fleire. Dei brukte «sjauare- màol».  
39: Stev. T.d. «Dar oppi gåro e gjento man-  
ga, og summa stutta og summa langa, og  
summa e so ei rjupa kvit , og summa e  
so ei barka hit».  
40: Nei ikkje desse laga. Berre einskildmenn.  
41: Ymist.  
42: Ja, dei kunne erta dei litt.  
43: Nei.  
44: Dei kunne ha det. Kringla, kaka.  
45: Ja, ho kunne be han bort til seg,  
og visa dei andre ut. Kunne få far  
sin eller andre å hjelpa seg med det.  
46: Til midnatt, eller kl: 2-3.

\[\_Den nattlege friaren.\]  
47: Det kunne han sakte.  
48: Han kom laurdagsveld. Kankje før  
eller etter dei som heldt sjau (bråk).  
49: Ja.  
50: Han gjekk til henne i løynd til dess  
dei tok ut lysing. Sidan gjekk han åpen-  
lyst inn i stova, for då var dei festar-  
folk.  
51: Sokkeband og sokkar. Utskorne ting.  
52: Ja, det vart gjort. Helslt av jamn-  
aldra kameratar, yngre gutar kunne og  
vera med.  
53: Dei som strødde sagflis – «busste  
fy dei» - var andre ungdomar som vil-  
le ha dei til narr. Dette var brukt  
langt fram i vårt århundre. Det kun-  
ne ikkje gjerast utan dei hadde snusa  
opp at guten og gjenta var saman den  
natta. Det reknast for ei skam. Dei  
sjølve, eller folket deira, skunda seg og  
sopa vekk frå dørene om morgonen.  
\[s. 7\]  
Bjølleleik var like eins. Men det var  
meir åpenlyst. Dei gjekk frå gardkrull  
til gardkrull og ropa ut at det var lyst  
for: Ungkar N.N. og damepika N.N. og så  
skramla dei laust med bjøller og slo på  
koparkjelar. Men det vart slutt med  
Bjølleleikane i slutten av fyrre århundre.  
54: Dei lika det ikkje. Det var ei skam.  
55: Dei lika det ikkje.  
56: Nei. Men det kunne takast som ei  
oppfordring til å gjera det offentleg.  
57: Båe deler, nett som heime. Men der  
helst om våren, for då var det gjentene  
som var på stølen. Både gardmanssdøtter  
og tenestgjenter fekk ferien sin med 2-3  
veker på fjellstølen. På Jonsstølen, der  
eg var budeia då eg var ung, kom det  
heile flokkar av unggutar frå Raunda-  
len på sjau om laurdagsnettene. Dei  
heldt eit styggeleg spetakkel, braut seg  
inn her og der, knuste steinty og for  
fælt fram. Sume var også fulle. Det  
var rådlaust å få sova slike netter.  
Detter var etter eg var konfirmert i 1907.  
Seinare på året kom konene på stølen  
og då vart det slutt med desse sjauar-  
flokkane.

III Andre måtar som førde ungdomen  
saman slik at dei lærde kvarandre  
å kjenna.  
A På kyrkjebakken.  
58: På sjølve kyrkjebakken kunne dei tala  
saman i lag med foreldre og andre, men helst  
ikkje enkeltvis.  
59: Dei gjekk frå kyrkjebakken bort til  
stallane, der gutane skulle ta ut øykene,  
\[s. 8\]  
eller til naustet ved Vangsvatnet der båten  
var, og der kunne dei uhindra tala saman.  
Gutane hadde lommelerker og baud bren-  
nevin. Det hende òg at ei gjenta hadde  
lommelerke, men det var undantak.  
Gjentene hadde ofte nistebomba, baud kaka,  
ost, kringla.  
61: Gutane skulle ta initiastivet. Men sume  
gjenter var frie nok til å ta det sjølve.  
62: Javisst hadde ho det.  
63: Nei.  
64: Ja. Kvilesteinar.  
65: Nei. Dans var lenger undan og om  
kveldane.  
66: Nei. Ikkje nær kyrkja.

B. Gjestebod saman med eldre.  
67: Jolegjestebod. Skirslaveitsla, Gravferd.  
Grautaleik på gardane. Bryllaup.  
68: Nei, aldri.  
69: Ingen avgjorde det. Dei la seg ofte  
om einannan. Men gjentene kunne slå  
seg i hop og jaga gutane, dei fekk assi-  
stanse av dei eldre, om dei trong det.  
70: Stabbedans er ukjent på Voss.

C. Andre høve der eldre var med.  
74: Ja, nokså vanleg.  
75: Ja.  
76: Ikkje markander. Men «Smalaaksjon»  
Mikkjelsmessdag om hausten. Då strøym-  
de folk til også frå Vossestr. Evanger, Granvin.  
77: Silkedukar, knivar, slireknivar, og anna.  
Ikkje dans i mitt minne.  
78: Ja, i «grautalag» og andre veitsler.  
79 Grautalag. Gjestebod.  
\[s. 9\]  
D. Samkomer der ungdomen var mest for  
seg sjølv. a) Om sumaren.  
80: Nei  
86: Nei  
88: Ja, dei kom saman til Jonsokmoro,  
eller jonsokleik. Då brende dei brising.  
Og olsokaftan. Då brende dei og brising.  
89: Nei. Det har eg ikkje høyrt.  
90: Nei.  
91: Ja.  
92: Nei. Eg har ikkje høyrt det.  
93: Det gjorde dei.  
94: Nei. Der er seinare tids skikk.

b) Om Vinteren.  
95: Ja, det var «kveldsæta» om fredags-  
kveldane, også kalla «fredagssæta».  
Gjentene sat med arbeid, ikkje spinning,  
men spøting, flamming av sokkeband,  
sauming. Gutane kom ikkje på vitjing.  
96: Etter at utearbeidet om hausten var slutt,  
og til jol. Gjentene laga mykje jolegåver  
og på «fredagssæta» fekk dei ha det løynt.  
Til over midnatt – opp til kl. 3 – 4.  
97: Ja.  
98: Den tid gjentene «låg på florslemmen»  
kunne dei ha det der.  
99: Ja, det gjekk allltid stilt for seg på  
«fredagssætene». Husbondsfolk og born  
var lagde. Me song, fortalde stubbar,  
skrøner og forteljingar. Allsalgs songar  
som me var glade i, me song ikkje høgt.  
Leikar vart det ikkje stort, - for me var  
ivrige å arbeida på jolegåvene. Men  
eitkvartslags mat spanderte den som  
det var hjå. Kling og kaka og mjølk – -  
eller frukt t.d. eple - .  
\[s. 10\]  
100: Ja, det var det. Ymse flokkar, eller lag.  
101: Ja.  
102: Dei som fekk i stand dansen.  
103: Det veit eg ikkje.  
104: Nei. Fela var i vinden på Voss.  
105: På isen, og ved kappkøyring i eldre i tid.  
Etter 1900 tok skisporten seg opp.  
106: Dei kunne vera med etter eige ynske.  
107 – 108. Nei.  
109: Helst religiøse. Foreldre kunne og nekta  
av økonomiske eller sosiale grunnar.  
110: Ja det var mest sjølvsagt.

IV Juletråd.  
Nei, dette uttrykket, og dei andre, kjen-  
ner eg ikkje.  
128: Ja, det var vanleg seiemåte at gjen-  
tene hadde lov å fri skotårsdagen,  
29: februar. Ikkje heile skotåret.  
129: Ja, einskilde tilfelle.

Vennligst logg inn for å starte transkripsjon

Transkriber ein tilfeldig Førre Neste