Transkripsjon av filen #NEG_80_15572_Ho_Voss

metadata sjå spørsmål | sjå fil

1: Innstillinga har skift mykje. Før såg ein sjukdom  
både som straffedom for synd, og særleg vanlagnad.

- No ser ein sjukdomen meir som straffedom for  
    uforstand med å ta vare på helsa si. Optimisme har  
    teke resignasjonen sin plass i trua vitskapen sine  
    nye helsemidlar, når berre lækjar og pasient samarbeider.  
    2: - Folk visste ein god del om smitte, og meinte  
    smitten låg ved alt den sjuke hadde teke i. Men  
    smitten i ande og sputt, visste dei mindre om.  
    Og sopa gjerne golva, der dei skulde vore vaska.
- Å tyggja einebær mot smitte var vanleg,  
    likeeins å "rensa" seg med ein dram brennevin  
    og gjerne gnika hendene og med brennevin.  
    3: - Sume hadde i stova ein kaktusliknande blom,  
    som dei skar av og la på brannsår. Andre la  
    potetrasp på. Eller knuste egg og la kviten på eller og  
    natron. - Ved frostskade heldt dei først det  
    skadde i kald vatn, eller masserte med snø.  
    etterpå sette dei staden inn med feitt og masserte.  
    Mot influensa silte dei mysa frå bresta i  
    sur mjølk, og drakk dette rykande varmt.  
    Andre drakk varmt potetså, atter andre: Varm  
    mjølk med kandissukker eller pepar i.
- Medan andre att hadde tru på varmt  
    øl med sukker i, dette var godt sove-  
    medel og. Dei med beste råda heldt seg  
    \[s. 2\]  
    gjerne til konjak og kamforbrennevin når influensa truga.  
    Mot betennelse bruka sume kvaesalve, sume  
    vatnomslag (varmt), eller tjøresmurning, den  
    var laga av : tjøra, alun og grønsåpe. Sår lækte  
    deim med lækjesblad, sår i andletet med søt rjome.
- Svullar som skulle mognast, la dei anten  
    grønsåpe på eller \[\_smøromslag\]. Sume  
    kunde leggja isposar på dei som hadde feber.  
    Elles var kalde vatnomslag bruka. Mot  
    kikhoste vart talgeklutar på bringa bruka,  
    som mot vanleg forkjøling. Turka reinfant  
    mot makk i magen, kjerringrokk og turka  
    einebær, mot urinsjukdomar, hadde mange  
    liggjande. Det var så fort å koka eit avkok  
    når sjukdomen melde seg.

4: - Ja helst på større gardar, og jamnast  
der det var dugande husmødrar. For  
dei sytte for å få urtene samla i hus, og  
vilde gjerne eiga medisinar både for  
borna, husbondsfolk og tenarar.  
5: -Det var alltid kjent, kven som åtte  
slikt i huset, og folk tydde dit. Jord-  
mora åtte jamnast slikt, også presten.  
6: Kvae var god å smyrja på kinnet, om der  
var betennelse i tennene, drog han det  
vonde ut. Kvae fekk og svullar til å tøme  
seg elles og. Tjøre gjorde liknande nytte.

- Men vart vistnok og bruka på åpne sår.  
    7: Treàkoll, kalla dei det her. Dei bruka det mot  
    forkjøling og sume åt det som snop. Det  
    smaka mest som lakris, men var hardare.  
    Dei kjøpte det hjå handelsmennene.  
    8: Sume koka utslag "log" ein drikk av urter  
    som dei drakk brennheit, mot forkjøling.  
    9: Stundom, kona på garden, og ho lærde og opp  
    borna til det, og stundom samla kårfolka slikt.  
    Dei samla til med og selde til apoteket her t.d. einebær.  
    \[s. 3\]  
    10: Dei gøymde det i posar av tøy, i sjå og i flasker, og  
    hadde dette i kister og skåp, i kalde, helst nordvende rom.  
    11: Mange emne vart kjøpte på apotek. Hoffmansdropar (som  
    dei bruka for magen), kamfor, nafta, iglar o.a.  
    12: Ja. Dei selde t.d. gifteringane, som særleg menn  
    bruka, (dei var av lær og metall.) - Massing øyreringar  
    som også menn bruka og voltakors. Dertil  
    skalla her: "eletrifiserte" belte. Desse var av  
    skinn og metall. Og folk bar dei på kroppen berr under  
    klæda.  
    13: Folk hadde skrivne oppskrifter og, men mest  
    var det muntleg overlevering.  
    14: Dei hadde kalendarar dei kalla: "primstaven"  
    der stod og ymse råder, \[\_vert fortalt.\]  
    15: Med svovelenden på fyrstikka rensa sume  
    rusk or \[-og\] augo på folk. - Dei vermde matolje og  
    rende i øyro mot øyreverk. - Smelta talg  
    vart smurt på anklar under helane, rundt  
    handled, på brystet, nakkekvirvlane og and-  
    letet, på folk med influensaverk. - Talgeljos  
    tente som klyster på småborn. Mot  
    laus mage (diarre) var rein, sterk blåbær-  
    saft rekna for beste medisinen.  
    Dei knuste snigleegg og smurde på  
    vorter, så dei turka inn. Dei kunde og  
    knyta knutar på ein rutråd, etter så  
    manger vorter dei hadde på hendene, og  
    så leggja denne under ein stein, i ein krossveg, ein  
    viss kveld i vika, og snart skulde så  
    alle vortene vera borte. Dei vaska utslett  
    or andletet med eigen urin. Denne  
    vart og bruka som medel mot vepse  
    stikk. - Eg legg elles ved ei avskrift  
    etter ei trykt (truleg gamal opp-  
    skrift som enno går på lån i bygda).
- Om oppskriftene har sitt opphav i noko bok,  
    eller så, veit eg ikkje.  
    \[s. 4\]  
    \[\_A. Lækjarane\].  
    16: Båe deler.  
    17: Helst det. - Men og andre opplyste folk.  
    18: Ja. - Tilmed svenske arbeidskarar.  
    19: Helst i mogen alder.  
    20: Ofte det.  
    21: Kjenner ikkje til det.  
    22: Ja. T.d. så kjende eg ein gamal mann, Nesheim, død  
    for nokre år sidan. Fåmælt elles, men alle han visste  
    om som hadde gigtfeber eller ledgift, let han  
    vita kor dei skulde kurera seg sjølve. - Han hadde  
    vorte mest krøpling etter gigtfeber i ungdomen.
- Ledgigta hadde gjort han så skral at dei laut  
    bera han. Sumaren var særleg varm, han  
    let dei bera seg ut i eit skoghold, der låg han  
    heile dagen på eit åkled, heilt nakjen, berre  
    gneid seg med feitt. - På eit på månader  
    hadde så sola gjort han heilt frisk att.  
    23: Her var i eldre tid ein, dei kalla "gamle  
    Skutlen". Han hadde \[\_fått lov\] å driva  
    dokterverksemd som yrkje. Remediane  
    etter han er på Mølster museum. Og  
    det skal vera skrive om han i Vossaboki.
- Mange dreiv doktering berre for å gjera hjelp.  
    24: I fåaste høve vart det gjeve pengar. Men ofte gåvor.  
    25: Ja. Mellom dei som dreiv jordmorverksemd og dok-  
    toren vart det sjølvsagt samarbeid. Men ikkje  
    alltid venskap. - Såleis sa ein av fyrste læk-  
    jarane her om sitt samarbeid med jordmora:  
    "Jeg går under pisken jeg".  
    26: Ja.  
    27: Det kjenner eg ikkje til.  
    28: Opponion mot bygdedoktorane veit eg lite om, men mot  
    lækjarane var det noko fyrstundes. -Såleis møtte dr. Gjot-  
    land mykje kritik nett med same. Særleg tykte folk  
    dei hadde noko å hengja seg i, då han etter å hatt  
    olje å bommull i eit verkøyra på ein Strending  
    hadde kom til å sett sikkerhetsnåla gjenom både  
    \[s. 5\]  
    øydra og bandagen, så der vart ein ille betendel-  
    se. - Men han reparerte mannen att, og  
    folk vart etter kvart forsonlege mot han på år 1900.  
    B. Lækjeråd og lækjekurar:  
    29: Kamforbrennevin. \[\_Kinavin\] (styrkjemedel.) Sjenever,  
    konjak, kamfor, nafta, iglar, evihetsgryn, hoff-  
    mansdropar, tjøresmurning som salve. Urtedrykkjer.  
    30: Helst det, kjøpte og på apoteket.  
    31: Opevarde det på flasker i krukker i sjå, i kister og skåp, kaldt.  
    32: Ja. - Og budeier, born og kårfolk selde til apoteket.  
    33: Trekjærald, leirfat, gryter o.a.  
    34: Ja.  
    35: Oppkomevatn vart henta og gjeve sjuke. Kjelda på  
    Mølster vart rekna for helsesamt. No veit vi at  
    vatnet der er særs jarnholdigt. Vide kjend  
    var oppkomekjelda ved Ospehaugen.  
    Sorenskrivar Olsen (ca år 1900) \[-reiste\] reid  
    til Ospehaugen kvar morgen for å drikka  
    vart or kjelda der. Det var helsesamt, sa han.  
    36: Ja.  
    37: Det hende ofte. Og det var \[\_kornbrennevin\].  
    38: Sigvor Fletre var særleg kjend for å lækja  
    galdesjukdomar. Det var med olivenolje.  
    39: Det hadde dei.  
    40: Det vart nok helst laga i heimesmidjene.  
    41: Nei.  
    42: Ja.  
    43: Bild.  
    44: Ja.  
    45: Det kjenner eg ikkje til.  
    46: Eg kjenner berre til Sigvor Fletre som var særflink med galde-  
    sjukdomar, influensa, bronkit og lungebetendelse.  
    47: I kroskåp og kister, i kalde, helst nordvende rom.  
    48: Ja.  
    C. Lækjebøker:  
    49: Ja.  
    50: Vistnok i Danmark.  
    \[s. 6\]  
    51: Sume hadde lært seg framande språk, t.d. fyrste  
    ordføraren på Voss: Hustveit, Han hadde tyske og engelske  
    bøker. - Desse er alle på Mølster museum no, og der  
    meintest og vera lækjebok millom dei. Eg har sjølv set  
    i omløp millom folk like til no trykte lister.  
    Og ei lita bok har merkjeleg nok gått mykje på  
    utlån, enno lækjeråd ikkje finnest i henne,  
    berre opplysning om sjukdom. Ho heiter:  
    Katalog over Den Anatomiske utstilling. Mennesket  
    fra skabelsen til døden. (Helge Schults  
    trykkeri Oslo. - Sluttord i boka: "Gå i sygdoms-  
    tilfelle til lægen og ikke til en kvaksalver". H. Lund.  
    52: Ja.  
    53: Museet på Mølster har ei samling av  
    handskrivne lækjebøker og trykte, gamle  
    lækjebøker frå Voss, frå gamal tid.

---

Eg skal her gjeva att innhaldet frå  
ei trykt (truleg gamal liste) som  
har gått og går i omløp millom folk:

For maven: Senneste og øyentrøst (blomst) kokes  
til låg. 1 spsk. før maten. Drikk vann.

Hemorides: Knus tørrede groblad til pulver. Bland  
disse i litt honning, eller smeltet fåretalg.  
Lag små, avlange kuler, smett dem i endetarmen.

Endetram, hoven: Ekebark kokes 20 minut, tag  
klyster eller sittebad.

Dårlig fordøyelse: Slå kogende vand på tørre  
blåbær, jo sterkere, dess bedre. Drikkes for maten.

## Mangel på mavesyre: Trekk litt te av malurt  
og bukkeblad. \[\_Ta 1 spsk.\] 3 ganger daglig for maten.  
Kolik: Gir sig med en gang, - drikk søt melk.  
\[s. 7\]  
Mark i maven: Spis kvitløk eller sjalottløk på  
fastende mave.  
For tarmkanalene: Drikk meget sur melk.  
Mot åreforkalkning; Drikk 2 kopper salviete  
hver dag. - Så selv salviete.

Grosalve: 1 spsk. honning, 1 spsk. smeltet  
fåretalg, 1 spsk klare granperler,  
eller grønsæpe. - Ha det i æsker.

Rosen: Vask hender og ansigt i te av hestehov.

Generende hårvekst: Smør på saltlake en uke.

Liktorn: Gni godt med kvitløk eller sjalottløk.

Mot smitte: Tygg på et enebær.

Trette øyne: 1/4 l kokende vann, 1 tesk.  
honning. Ha det til omslag.