Transkripsjon av filen #NEG_4_4485_He_Trysil

metadata sjå spørsmål | sjå fil

:  
1: \[\_Korn og kvern\]  
Alt kornet mol dei på bekkjekverna, attåt  
hadde some gardar handkvern. Fyrste kverna i  
Tørberget hadde rugfinnene i Tørbergsåa på ein stad  
som har det finske navnet ”Kettiküna” (fra omlag 1680 til  
omlag 1800), seinare hadde dei kvern på andre stader  
til omlag 1900. Så vart det bygd ei kvern ved  
Karlberg Sagbruk. Denne vart brukt til nokre år etter  
krigen 1914-1918. Etter den tida sende dei kornet  
på bygdemøller. Enno (i \[\_1950\]) finst det ei brukbar  
handkvern her i Tørberget på g.nr 72 br.nr.19 “Gleditsch”.  
Det vert etter malingsmåten kalla : grøp,  
sammalt eller siktet. Det har vorte stor skilnad på  
mjølslaga som brukes no mot omlag 1900-1910.  
Folk har gått meir over til kveite. Det brukes  
svært lite byggmjøl og ikkje nemnande verdt av havre.  
Etter siste storkrigen, 1939-1945, er denne utvik-  
linga gått med stormsteg samstundes som korn-  
dyrkinga er gått attende til einstad i nærleiken  
av 0-punktet!  
\[*Flatbrød\]: rug + bygg + mais (fra 1900)  
\[*Lefse\]: rug + (i eldre tider havre)  
\[*“Kaku”\], \[*“Omnsbrød”\]: rug + noko kveite  
\[notat: pil ned fra omnsbrød: fra 1945 meir og meir kveite!\]  
\[s. 2\]  
\[\_2. Mjølet\]  
No brukes mest bare sikta mjøl til  
bakinga. Dei hadde handsåld med 50 cm diameter.  
\[Figur: tegning av handsåld\]  
Det grove mjølet som vart att, nytta dei i  
gamal tid og til folkemat. Seinare vart det  
dyremat.  
\[\_3.\] Best å bake av det nymala mjølet. Dei sett  
mjølet inn i eit varmt rom før bakinga. Mjøl  
som kjem rett fra kverna: “ny-mala”. Både  
til baking og koking meiner dei at at gamalt  
mjøl “bløtner”.

\[*4. Samnamn\] for alt mjøl, korn og mjølmat:  
\[*“grøn” “Det blir bra med grøn i år.”\]

\[\_5. Baksten.\] Før gjekk eit par gardar saman  
om bakst av t.d. flatbrød. Ei kjevlet ut og  
ei stekte. No er det aldri nokon som går  
i lag fra ymse gardar. Som bytesarbeide finst  
det sikkert ikkje meir i Trysil.  
Det finst enno (i 1950) sers flinke bakste-  
kjerringer som vert nytta i fleire garder, men  
ikkje utom bygda.  
\[\_Ymse slag brød og kake.\]  
\[\_Kaku\] - ikkje til kvardags i gamal tid  
\[\_Stomp\] - kvardagskost  
\[\_Flatbrød\] - kvardagskost  
\[\_Lefse\] - til høgtider som: jul, påske, pinse og  
familiefester: dåp, konfirmasjon, bryllupp og  
gravferd  
\[s. 3\]  
\[\_6. Brødslag i Trysil.\]

\[a\] Kaku, \[b\] stomp, \[c\] flatbrød, \[d\] lefse  
\[\_a.b.c.\] kvardags \[*d.\] til høgtider.  
Fra omlag 1915 vart \[*“vikkje-brødet”\] heilt borte.  
Det var vanlig flatbrød som vart \[\_lagt i hop\] = “\[\_vikt”\]  
da det enno var varmt. Folk som skulle være  
langt borte fra heimen på arbeide, vart ofte utniste  
for ein månad om gongen. Hertil høyrde ei serskilt  
kasse for “vikkje-brød”. Med større penge-inntekt  
vart kostholdet annorleis. So kom fabrikk-brød:  
knekkebrød, omnsbrød (frå bakerier) flatbrød frå  
fabrikker ca. 1930. - Knekkebrødet kom frå Sverige til  
Trysil, bakeriomnsbrødet og fabrikk-flatbrødet kom  
fra Hedmarksbygdene: Løten, Vang, Stange o.s.v. omlag 1900.

\[*7. Gjestvon\]  
Før i tida var det helst: \[*“røm-tynnkaku”\].  
Den vart bakt av: fint kveitemjøl, fløte, fett og litt  
sukker. Den var hardstekt og kunne halde seg i fleire  
månader. Da \[*hjortetaksalt\] fra omlag 1890 vart  
kjent i Trysil, kom ymse nye kaker - slike som  
\[*“snipp”\]. Dei siste 30 åra har so etter oppskrift-  
bøker kome nye kakeslag med til dels mykje  
sukker og fett i. Samnamn som \[\_gjestvon\] er ikkje  
kjend i Trysil.

\[\_8. Glokake\]

Steikt på glør eller i varm oske kalla dei  
i Trysil: \[“glohoppe\]”. Som mjøl var ei tid då til  
slikt mykje nytta \[\_“dernæst”\] av kveite eller rug.  
Det vart brukt natron, ikkje gjær i slik deig.  
Denne bakemåten er det no heilt slutt  
på. Deigklumpen vart lagt rett ned i glohaugen.

\[s. 4\]  
\[\_9. Flatbrød.\] Det tynneste var til høgtid og gjester,  
det andre til kvardags.  
Namn: \[\_1. tunnbrød\] (tynnere utkjevlet og some tider  
nytta litt finere mjøl) 2. \[\_kvardagsbrød\] (tjukkere og noe  
meire grovt mjøl) 3. \[\_erterbrød\] (det vart nytta ertermjøl i  
deigen). Dette siste brødet bruktes i eldre tid mykje  
i slåttonna (ofte kalla: “slått-brød”). No er vel ingen  
meir i Trysil som baker av ertermjøl. Dei lærte av  
folk fra Hedmarksbygdene å bruke ertermjøl i brødet.  
Mange store Hedmarksgarder, særleg fra Stange, dreiv stort  
seterbruk i Trysil heilt fram til omlag 1910-1912.

\[\_10. Knekabrød.\]  
Fint flatbrød vart smurt med ei blanding  
av mjølk og myssmør. Noko særleg namn hugser  
ingen lenger, men det vart brukt ved festlege  
lag og brukt med smør og ost på.

\[*11. Leiv\]  
Flatbrødet før det var steikt. Ei brødskive  
kaltes og kalles framleis: \[*“kakuskive”.\]

\[\_12. Lefse.\]  
Lefse blir bakt til høgtidene og til  
reisemat (“nist-lefse”). I Trysil seier vi: “lefs-klining”  
\[*Lefse\] er berre lefse utan noko på.  
\[*“Lefs-klining”\] må det være smurt på smør og av og til  
anna pålegg, og etterpå blir den “lagt  
i hop” (bretta)

\[\_13. Bretting\]  
\[\_Lefsa\] blir alltid bretta i hop like etter  
steikinga so det vart 8 lag av leiva.  
\[\_Flatbrødet\] vart tidlegare “vikt” (brettet).  
Brettinga vart gjort \[-like\] mens leiven lå på takka  
\[s. 5\]  
og akkurat med det same steikinga var ferdig.  
Det heile og ubretta flatbrødet \[\_la\] dei \[\_farg\] på.

\[\_14. Gjær og surdeig.\]  
Dei laga gjær sjølve av: \[\_mjøl, homle\]  
og \[\_litt sukker\]. Etter baksten tok ein att noko av  
deigen og gøymte til seinare i litt mjøl. Andre  
lånte hos grannene sine.  
15: \[\_Surdeig\] var brukt mye før, men ikkje no  
lenger. Skrapa siste deigen, rulla ein bolle, gøymte  
turr, løyste opp den vatn eller mjølk.

\[\_16.\] De såg etter høgda på deigen, gjorde ei grop  
og sette ei brennende stikke eller ei fyrstikke  
ned i gropa. Slokna den, var gjæringa ferdig.  
Mjukt gjærbrød (“kaku”) brukes daglig no. I tidli-  
gare tider vente dei nokre dager, for både var  
brødet drygere og ein meinte (med rette) at det  
var meir helsesamt.

\[\_17. Steikinga\] tok lenger tid når det var nytta  
surdeig enn gjær. - Det kom elles an på kor  
sterk varme ein nytta. Sume var redd sterk varme,  
men troleg hadde steikeomnene mest å segje  
då som no for resultatet.  
Det mest vanlege var: I. sette deigen om kvelden,  
II. knadde opp om morgonen før fjøstid, III. bakte  
3 timer seinare.  
\[\_18. Hardt gjæra brød.\] Ingen hugser det lenger.

\[\_19. Steikinga.\]  
Ein heldt seg helst i eit \[\_eldhus\] (“pannhus”,  
“størrøss”) med både bakst og brygging. Omnen var  
mura opp av teglsten.  
\[\_20.\] Fleire husstander nytta same omnen i  
\[s. 6\]  
gamal tid til syra brød. Dei bakte og steikte  
sjølve, men hadde med bakstved.

\[\_21.\] Veden skulle helst være småhoggen tørrgran.  
\[\_Måteleg heit omn:\] strøyde litt mjøl og såg etter  
kor snøgt det vart farga, some bakte og eit  
heller lite prøvebrød. Om omnen vart for varm,  
sette dei opp døra eit bel.